Słownik terminów

Abakus

Najwyższa część głowicy w kształcie czworobocznej płyty.

W porządku doryckim a. w formie kwadratowej płyty wraz z echinusem tworzy właściwą głowicę; w porządku jońskim i korynckim jest cienką płytką profilowaną i dekor.; w porządkach jońskim i kompozytowym boki a. są wgłębione i ozdobione rozetą. W systemie arkadowym w sztuce późnoant. i średniow. a. zmieniał się często w impost.

Akant

Roślina o dużych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach, rosnąca w stanie dzikim w krajach śródziemnomorskich;

Pierwowzór ornamentów znanych pod nazwą liścia, kwiatu i wici a., stosowanych szeroko w ornamentyce od starożytności do czasów współcz. Typy tego ornamentu wytworzone w starożytności, w różnych okresach przybierały rozmaite formy: a. mięsisty o wielkich bujnych liściach, występujący ok. 1680-90; a. suchy, typowy dla lat ok. 1700; a. płomienisty, od ok. 1725 najbardziej charakterystyczny, obok rocaille, ornament rokoka. Najbardziej zbliżony do rośliny jest liść a. stosowany pojedynczo (np. w konsolach), w układzie kielichowym (np. w głowicach korynckiej i kompozytowej) i we fryzach ciagłych.

Architraw

Epistyl, nadsłupie, belka spoczywająca na kolumnach (filarach, pilastrach), najniższy i najważniejszy człon belkowania; pierwotną funkcją a. było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. A. występuje we wszystkich porządkach arch.; w porządku doryckim jest gładki, zakończony u góry płaską listwą, do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w równych odstępach małe listewki z sześcioma łezkami; w porządku jońskim ukształtowany z trzech poziomych listew, ku górze wysuniętych coraz bardziej do przodu; w porządku korynckim dodatkowo zdobiony profilowaniem uskakujących listew.

Archiwolta

1) Profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekor., pokrywający krzywiznę konstrukcyjną łuku.

2) Łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali rom. i got., powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą.

Arkada

Element arch. składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem. W zależności od funkcji a. dzieli się na: konstrukcyjne i dekoracyjne.

Astragal

1) w architekturze profil zdobiony perełkowaniem występujący między trzonem kolumny a jej głowicą, czasem jako element złożonego profilu bazy;

2) ornament ciągły w formie półwypukłego pasma z pałeczek rozdzielonych pojedynczymi lub podwójnymi krążkami lub perełkami.

Atlant

Gigant, telamon, posąg mężczyzny w postawie stojącej (rzadziej siedzącej lub klęczącej), służący za podporę zamiast kolumny , filara lub pilastra, wspierający głową , barkami albo rękami belkowanie, sufit, balkon czy inny element arch. Występował od starożytności, z antyku przejęty został (podobnie jak kariatyda i herma) przez renesans i manieryzm wł. oraz niderl.; ulubiony motyw dekoracji arch. barok. i klasyscyst., pozostał w repertuarze stylów historyzujących XIX w.

Attyka

Ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczytników, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pewne typy a. maja znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza; a. pełni gł. funkcję dekor., służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części.

Baza

Podstawa kolumny, filara, pilastra, dźwigająca trzon. Jej gł. elementami są: kwadratowa płyta (plinta) oraz wałki (torusy) rozdzielone wklęską (trochilusem). Występuje od starożytności we wszystkich porządkach arch. prócz doryckiego.

Belkowanie

W porządkach klas. i ich interpretacji w architekturze nowoż. najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach itp.) trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu; ukształtowanie i proporcje mają charakterystyczne dla porządków architektonicznych.

Boniowanie

Dekor. opracowanie lica muru kam. przez profilowanie zewn. krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome, a zwykle także i pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian, narożniki, kolumny, pilastry i obramienia otworów.

Boazeria

Drewniana lub z innych mat. okładzina, pokrywająca w całości lub części płaszczyzny ścienne. Bywa rozczłonkowana arch., ozdabiana snycerką, intarsją, polichromią, pozostawiana w naturalnym drzewie, malowana, lakierowana lub złocona. B. stosowano w starożytnych pałacach rzymskich, spotykane są w gotyku; zasadniczy element dekoracji renesansowych wnętrz świeckich i kośc.; nieodzowna dekoracja wnętrz klasycyst.

Cokół

1) Najniższy nadziemny człon budowli lub poszczególnych elementów arch. (np. kolumny, filaru, portalu), stanowiący ich podstawę konstrukcyjną albo wyłącznie wizualną, na ogół wysunięty uskokowo w stosunku do górnych partii muru, często wyodrębniony odmiennym materiałem, fakturą (np. boniowaniem) i osobnym gzymsem zw. cokołowym. W większych budynkach występuje na dolnej kondygnacji zw. wówczas przyziemiem cokołowym. Stosowany do czasów rzym.; od renesansu stał się ważnym elementem arch., zwł. w budownictwie pałacowym;

2) Postument.

Echinus

Dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej w kształcie okrągłej poduszki, łącząca trzon kolumny z abakusem; terminem tym niekiedy określa się dolną część głowicy jońskiej. Proporcje i profil e. zmieniały się wraz z ewolucją kolumny doryckiej.

Esownica

Element dekor. lub motyw ornament. zwinięty z obu stron w woluty, zazwyczaj nierównej wielkości, nadające mu kształt litery S, nazywany często podwójną wolutą; występował w renesansie, manieryzmie i baroku w postaci konsolek podtrzymujących gzymsy koronujące, ganki, balkony itp., jeden z najczęściej stosowanych motywów na grzebieniach attyk renes. Charakterystyczną formę e. mają tzw. spływy wolutowe.

Ekran

Ozdobny element, najczęściej profilowana lub gładka listwa, wydzielająca przestrzeń np. ścian, sufitów.

Faseta

F. nazywa się zaokrąglony narożnik między ścianą i sufitem lub między ścianami (w XVIII i XIX w. często zdobione ornamentami stiukowymi, profilowaniem itp.)

Filar

W architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp. F. jest jednym z najdawniejszych elementów dźwigających; szczególnego znaczenia nabrał z chwilą opanowania techniki sklepień.

Fronton (przyczółek)

Szczyt w architekturze klas. lub posługującej się formami klas.; jego pole wewn., gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu. F. wykształcił się w arch. gr., jako górna część fasady świątyni ant., ograniczona krawędziami bocznymi dachu dwuspadowego i belkowaniem; tympanon wypełniony był zazwyczaj dekoracją rzeźb. F. trójkątny stosowany był w architekturze rzym., później renes., barok. i klasycyst. Jako zwieńczenie fasad budowli sakralnych i świeckich.

Fryz

1) Pozioma część belkowania w porządkach klas. zawarta między architrawem a gzymsem; w porządku doryckim składa się tryglifów i metop, w innych porządkach jest gładka lub zdobiona motywami ornament. albo figur.

2) Poziomy pas dekor.; stosowany w architekturze.

Gierunek

Ozdobne wyrobienie faset, listew na narożnikach ścian.

Głowica

Kapitel, górna, wieńcząca część kolumny, pilastra, filara, ukształtowania plast. Pełni funkcję konstrukcyjną jako człon pośredniczący między podporą i elementami podpieranymi. Jest najstaranniej opracowana częścią kolumny i ulegała w różnych krajach i epokach przekształceniom.

Groteska

Ornament roślinny składający się z wici, w którą wplecione są motywy figur. i zwierzęce, owoce, kwiaty, panoplia, fragmenty arch. i elementy fantastyczne. G. powstała w sztuce rzymskiej I w.n.e., a w okresie renesansu i klasycyzmu była, w połączeniu z arabeską, jednym z najbardziej charakterystycznych motywów dekoracji mal. i rzeźb.

Gzyms

Arch. element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany; wykonywany z kamienia, cegły, terakoty, drewna, metalu, tynku na podłożu ceglanym, drewn. lub żelazym, wreszcie z betonu lub żelbetu. G. może pełnić funkcje praktyczne (ochrona ściany przed ściekającą wodą opadową), jak i dekor. G. dzieli się na zewn. i wewn.;

Kapitel (głowica)

Kariatyda

Posąg kobiecy stanowiący podporę arch., dźwigający na głowie element arch. (belkowanie, balkon itp.). W starożytności stosowane gł. w porządku jońskim. Odmianą k. jest kanefora.

Kartusz

Ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp., często podtrzymywane lub flankowane przez putta, anioły, zwierzęta, ptaki itp. Jeden z najpopularniejszych motywów dekor. w sztuce eur. XV-XIX w. Początkowo owalny lub sercowaty, w 2 poł. XVI w. przybrał kształt bardziej zbliżony do prostokąta i charakterystyczną dekorację manierystycznego ornamentu okuciowego i zwijanego. Wykonywany w różnych materiałach (kamień, drewno, metal, stiuk) i w różnych technikach; szeroko stosowany w dekoracji arch., w rzeźbie nagrobnej, epitafiach, sprzętach kośc., na meblach, wyrobach złotniczych, ceram., szklanych, w malarstwie, na medalach, monetach itp.

Kaseton (skrzyniec)

Zagłębienie w stropie drewn. między odcinkami krzyżujących się belek lub utworzone przez wprowadzenie między belki stropowe poprzecznych beleczek lub listew, dzielących przestrzenie międzybelkowe na wgłębione pola (tzw. strop kasetonowy); k. stosowane dla celów dekor. występują powszechnie również w architekturze murowanej, na stropach, sklepieniach, kopułach, podłuczach arkad itd.; wykuwane są w kamieniu lub wyrabiane w stiuku i tynku. Mają różną głębokość; od głębokich skrzyńców między belkami stropu, poprzez płytsze, obramione listwami, aż do k. pozornych, malowanych na stropach lub sklepieniach (gł. w XVI w.). Mają też różne formy: czworoboczne i wieloboczne, kuliste, przy czym na jednym stropie lub sklepieniu występują nieraz różne kształty i wielkości k., na ogół w rytmicznych układach. Ozdobność k. osiągano przez ukształtowanie plast. obramiających je belek czy listew, profilowanych, ornamentowanych rzeźb. i mal., złoconych, oraz przez wypełnianie wnętrza k. elementami rzeźb. lub mal., rozetami, gwiazdami, panopliami, główkami puttów, głowami, postaciami czy scenami figur. K. były charakterystyczne dla architektury ant., wczesnochrześc. i nowożytnej (gł. renesansowej).

Kolumna

Pionowa podpora arch. o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekor.; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych; wykonywana z kamienia, z cegły lub drewna, a od XIX w. z żeliwa. Trzon kolumny może być gładki lub zdobiony płaskorzeźbą; najczęstszym sposobem zdobienia jest żłobkowanie. Wśród kolumn związanych ze źródłami antycznymi rozróżniamy: dorycką, jońską i koryncką.

Konsola

1) Element arch., wspornik kam. lub drewn., zwykle w kształcie woluty lub esownicy, służący do podtrzymywania gzymsu balkonu, zwieńczeń okiennych i drzwiowych.

2) Kolumienka lub podstawa ozdobna do umieszczenia rzeźb figur., popiersi, wazonów, zegarów na tle ścian lub w niszach.

Kopuła

Sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centr. (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewn. część budowli, zawierająca takie sklepienie (k. zewnętrzna). K. osadza się bezpośrednio na koronie murów lub na bębnie. Wnętrze k. oświetlane jest przez okna latarni, przez okna przebite w sklepieniu k. lub bębnie, czasem przez zamieszczony u szczytu otwór zwany oculusem. Podniebienie k. zdobione jest często kasetonami, pasami sklepiennymi, żebrami, dekoracją mal. lub rzeźb. Małe k., zazwyczaj o kształcie cebulastym, nazywane bywają hełmami.

Lizena

Płaski, pionowy pas muru lekko występujący z lica; w odróżnieniu od pilastra bez głowicy i na ogół bez bazy; l. stosowane były w architekturze późnoant., nowoż. i nowocz., zwykle w rytmicznym układzie, gł. w celu ożywienia płaszczyzn zewn. lub rzadziej wewn. budowli.

Meander

Ornament pasowy z linii lub listwy załamującej się rytmicznie pod kątem prostym; na tym schemacie powstał szereg wariantów m., np. z dwóch równoległych linii czasem zachodzących na siebie i przenikających się wzajemnie odcinków, załamanych pod kątem prostym.

Medalion

W dekoracji arch. i rzemiośle artyst. okrągła lub owalna, ujęta w ramy płaskorzeźba lub malowidło; motyw charakterystyczny dla dekoracji Renes., manieryst., barok. i klasycyst.

Metopa

Kwadratowa lub prostokątna płyta między tryglifami na fryzie belkowania doryckiego. W budownictwie drewnianym m. terakotowe wypełniały przestrzeń między występującymi na zewnątrz zakończeniami belek stropowych; w budownictwie kam. zdobione były najczęściej płaskorzeźbami.

Moduł

W architekturze jednostka miary odpowiadająca wielkości danego elementu arch., który służy do określania proporcji innych członów arch.

Nisza

Najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte półkoliście górą wgłębienie w murze, o char. dekor., często przesklepione konchą, zwieńczone małymi frontonami trójkątnymi, półokrągłymi lub odcinkiem gzymsu, ujęte w kolumienki albo pilastry. Przeznaczone czasem dla ustawienia rzeźby figur. Znana od starożytności.

Obramienie

Dekoracyjne ujęcie otworu (zwł. okiennego), wnęki, płyciny, panneau, tablicy, epitafium, nagrobka itp. O. może być wykonane w tym samym materiale co element dekor. lub odmiennym; składa się zazwyczaj z gładkiej lub profilowanej listwy, czasem z uszakami akcentującymi zwykle górne naroża, z pilastrów, kolumienek lub herm podtrzymujących zwieńczenie w postaci gzymsu, frontoników itp.; charakterystyczne dla arch. nowoż. Ozdobne o. otworu drzwiowego nazywa się portalem, o. tkanin, iluminacji, reliefów, rycin - bordiurą.

Ornament

Motyw lub zespół motywów zdobn., stosowany w architekturze i innych sztukach plast., może występować w formie pasów (o układzie ciągłym lub rytmicznym), wypełniać określone pola (symetrycznie lub asymetrycznie) albo pokrywać jednolicie całą powierzchnię przedmiotu. O. jest często stosowany jako element podziału, ram dla kompozycji czy też dla podkreślenia tektoniki przedmiotu (odpowiednie zaakcentowanie jego części).

Panel ścienny (boazeria)

Pilaster

Płaski filar przyścienny, pełniący funkcję podpory i dekor. rozczłonkowywania ścian; występuję także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp. P. składa się z głowicy, gładkiego lub żłobkowanego trzonu, bazy i często również cokołu; występuje w połączeniu z belkowaniem, rzadziej z łukami (arkady pilastrowe).

Plafon

1) Duże pole dekor. obejmujące centr. część sufitu lub podniebienia sklepień, stanowiące zamknięte wnętrza od góry.

2) Znajdujące się na tym miejscu malowidło lub dekoracja stiukowa.

Płycina

Pole lekko wgłębione i zwykle oprofilowane, w ścianie, jej cokole, w płaszczyźnie czołowej pilastra itp., może być gładkie lub wypełnione dekoracją, zwykle płaskorzeźbioną; kształt pola zwykle prostokątny, ale trafiają się formy bardziej skomplikowane; p. są szczególnie charakterystyczne dla arch. rzym. i nowożyt., w renes. wypełniano je arabeską i groteską, w manieryzmie, baroku i klasycyzmie motywami charakterystycznymi dla tych stylów.

Portal

Ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy arch. i rzeźb. Po bokach otwór ujmują glify o różnie ukształtowanych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproże lub łuk; p. bardziej rozbudowane mają zwieńczenie w formie odcinków belkowania, szczytów itp. W średniow. architekturze sakralnej wykształcił się odrębny typ p. monumentalnych, bogato dekorowanych rzeźbą figur. i dekor.; Dla okresu baroku charakterystyczne były p., których rozbudowane zwieńczenia łączyły się z balkonem piętra.

Portyk

Zewn. część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście, często (w arch. nawiązująca do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem.

Porządek architektoniczny

Systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy są powiązane określonymi proporcjami - obliczanymi wg jednostki zwanej modułem - i odznaczają się jednolitą formą. Najbardziej charakterystycznym elementem każdego p.a. jest kolumna, a zwłaszcza głowica. Podstawowe p.a. wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klas. W końcu VII w. p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego i jońskiego, będących odpowiednikami stylów tej samej nazwy.

Putto

Motyw dekoracyjny, przedstawiający małego nagiego chłopca, częsty w malarstwie i rzeźbie od okresu renes., nawiązujący do ant. przedstawień Erosa jako uskrzydlonego dziecka (tzw. amorki, rzadziej eroty); terminem p. określa się często także postacie aniołków popularne w kośc. sztuce renes., barok. i rokok.

Relief

Kompozycja rzeźb. wydobyta z płaszczyzny płyty kam., drewn. lub metal. z pozostawieniem w niej tła; przeznaczona do oglądania wyłącznie od frontu; uzyskana techniką rzeźbienia, kucia, odlewania itp.

Rocaille

Ornament charakterystyczny dla rokoka, o fantazyjnej, asymetrycznej i nieregularnej formie, płynnych i strzępiastych konturach, imitujący kształty stylizowanych małżowin, muszli; z czasem wzbogacony kogucim grzebieniem lub formą jakby zamarłych grzywaczy morskich. Stosowany w rzemiośle artyst., także w rzeźbie arch. i dekoracji wnętrz.

Rozeta

W ornamentyce motyw stylizowanego, rozchylonego kwiatu. Także roślinno-kwiatowa kompozycja dośrodkowa dekorująca centr. plafon lub sufit, najczęściej w stiuku.

Skrzyniec (kaseton)

Stiuk

Mieszanina gipsu, wapienia i drobnego piasku lub pyłu marmurowego, łatwa do formowania, szybko twardniejąca. Często barwiona na różne kolory, nakładana na podłoże, gładzona i polerowana po wyschnięciu. Gotowy stiuk często imitował marmur.

Supraporta

Panneau dekor. umieszczone nad otworem drzwiowym, wypełnione dekoracją rzeźb., freskową lub malowidłem na płótnie ujętym w stiukowe lub drewn. obramienie; s. pojawiła się w pałacach renes., charakterystyczna dla baroku, rokoka i klasycyzmu.

Ślimacznica (woluta)

Tryglif

Prostokątna, z trzema ostrymi żłobkami płyta między metopami i na narożach fryzu belkowania doryckiego.

Tympanon (fronton, portal)

Woluta (ślimacznica)

Element arch. i motyw ornament. w kształcie spirali lub zwoju. W architekturze klas. występuje w kapitelach kolumn, w okresie renesansu, manieryzmu i baroku we wszelkiego rodzaju zwieńczeniach, zdobi też konsole, grzebienie attyk, przybierając często formę esownicy. Szczególną formą esownicy są tzw. spływy wolutowe, charakterystyczne dla manieryst. i barok. bezwieżowych fasad kośc., wypełniające przestrzeń narożną między węższą kondygnacją wyższą a szerszą kondygnacją niższą.

Zwornik (klucz)

Środkowy, szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróżniający się kształtem, wielkością i dekor. opracowaniem; może być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej z drewna (wtedy pełni funkcję wyłącznie dekoracyjną).